Respublika Veteranlar Təşkilatı öz sıralarında bütün təbəqələrdən olan insanları birləşdirir. Tarixən veteran hərəkatlarının yaranması müharibələrlə bağlı olmuşdur. Keçmiş sovetlər birliyinin tərkibində olan Azərbaycanda da bu hərakat eyni zəmində formalaşmışdır. İkinci Dünya Müharibəsinin faşizmi üzərində qələbə ilə başa çatmasına böyük töhfələr vermiş Azərbaycanda digər müttəfiq respublikalarda olduğu kimi, ötən əsrin 50-ci illərində veteran hərəkatının genişlənməsi 1960-cı ildə Bakı şəhərində ilk veteran təşkilatının yaradılması ilə nəticələnmişdir. Bu təşkilatın ilk sədri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Aslan Vəzirov olmuşdur. Ancaq həmin təşkilatın fəaliyyəti yalnız Bakı şəhəri ilə məhdudlaşmışdır. Dövlət səviyyəsində müvafiq dəstək olmadığından hərakatın respublikanı tam əhatə etməsi mümkün olmamışdır. Bu məqsədə yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana ilk dəfə rəhbərlik etdiyi dövrdə nail olunmuşdur. Həmin vaxt, xüsusilə 1970-80-ci illərdə Azərbaycanda bütün sahələrdə olduğu kimi, veteran təşkilatında da canlanma yaranmış, bu hərəkat tədricən bütün ölkəni əhatə etmişdir. Ulu Öndərin Vətən, xalq qarşısında xidmətləri olan insanlara qayğıkeş münasibəti, ölkənin bütün rayon və şəhərlərində veteran təşkilatlarının yaranmasına göstərdiyi kömək hərakatın yüksəlişində başlıca rol oynamışdır. Nəticədə 1987-ci il mart ayının 21-də Azərbaycanda Respublika Veteranlar Təşkilatı yaradılmış və onun ilk sədri general-mayor Mustafa Nəsirov olmuşdur. Respublika Veteranlar Təşkilatının fəaliyyətə başlaması ilə həm də neçə illik ağır müharibə yolu keçən, psixoloji durumu, yaşam tərzi dəyişən, mülki həyatdan müəyyən mənada uzaq düşmüş insanların cəmiyyətə inteqrasiyasındakı mövcud problemlərin həllində daha işlək mexanizmlər yaradılmışdır. Ancaq 1980-ci illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə yaşanan xaos, hərc-mərclik Respublika Veteranlar Təşkilatının fəaliyyətinə də mənfi təsir göstərmişdir. Əsassız mülahizələr, o cümlədən alman faşizmi üzərində Qələbə Günü olan 9 mayın bayram günü kimi qeyd edilməsinin məqsədəuyğun sayılmaması və s. qərarlarla təşkilata ciddi zərbə vurulmuş, veteranlar diqqət və qayğıdan kənarda qalmışlar. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana yenidən rəhbərliyə qayıtması ilə Veteranlar Təşkilatının fəaliyyəti bərpa olunmuş, veteranlara münasibət kardinal şəkildə dəyişmiş, bu istiqamətdə ardıcıl və məqsədyönlü addımlar atılmışdır. Təsadüfi deyil ki, Ulu Öndərin sosial islahatlar sahəsində 1994-cü il iyun ayının 28-də imzaladığı ilk qanunlardan biri veteranların hüquqlarının bərpası ilə bağlı “Veteranlar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu olmuşdur. Bunula da veteranlara dövlət qayğısının tam bərpası üçün hüquqi əsaslar formalaşdırılmış, onlara münasibət yüksək səviyyəyə qaldırılmışdır. İnamla demək olar ki, 1994-cü ilin 28 iyunundan etibarən Azərbaycanda veteranlarla bağlı ardıcıl şəkildə həyata keçirilən dövlət siyasətinin əsası qoyulmuşdur. Bu siyasət sonrakı mərhələdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilmiş, veteranlara dövlət qayğısı yeni səviyyəyə qaldırılmışdır. Möhtərəm Prezidentin birbaşa veteranlarla bağlı imzaladığı qərar və sərancamlarla ölkədə bütün qruplardan olan veteranların maddi-rifah halı ildən-ilə yüksəlir, onların problemləri həll olunur. Sıralarında 1 milyondan artıq veteranı birləşdirən Respublika Veteranlar Təşkilatının fəaliyyəti Ulu öndər Heydər Əliyev prinsiplərinə əsaslanır. Hazırda Təşkilat gənclərin hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin gücləndirilməsi, onların Azərbaycan dövlətinə və xalqına sədaqət ruhunda hazırlanmaları istiqamətində ardıcıl və səmərəli fəaliyyət göstərir, veteranların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi sahəsində işlər görülür, xarici ölkələrin veteran təşkilatları ilə əməkdaşlıq əlaqələrinin genişləndirir. Təşkilatın fəaliyyəti azərbaycançılığı, onun əsas istiqaməti olan vətənpərvərlik tərbiyəsinin gənc nəsildə təbliğ edilməsi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması, erməni faşizminin ifşası, eləcə də dünyada sülhün və əmin-amanlığın qorunub saxlanılmasına töhfələr verməkdən ibarətdir. Ömrünü xalq, Vətən yolunda xidmətdə keçirmiş, İkinci Dünya, Əfqanıstan, Qarabağ müharibələrində qəhrəmanlıq, mərdlik nümayiş etdirmiş, canı, qanı bahasına, dünyanı alman faşizmindən xilas etmiş, arxa cəbhədə müxtəlif sahələrdə fədakarlıqla çalışmış, bu gün də sıralarımızda olan insanları təbrik edirik.   

Prezident İlham Əliyev Şimali Makedoniya Respublikasının Prezidenti Zati-aliləri cənab Stevo Pendarovskiyə məktub göndərib. Axar.az məktubun mətnini təqdim edir: “Ölkənizin milli bayramı – Müstəqillik Günü münasibətilə Sizi və xalqınızı öz adımdan və Azərbaycan xalqı adından ürəkdən təbrik edirəm. İnanıram ki, Azərbaycan ilə Şimali Makedoniya arasındakı dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin inkişafı bundan sonra da xalqlarımızın mənafelərinə xidmət edəcəkdir. Bu bayram günündə Sizə ən xoş arzularımı yetirir, dost xalqınıza daim rifah diləyirəm

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev oktyabrın 19-da Rusiyanın TASS informasiya agentliyinə videomüsahibə verib. AZƏRTAC videomüsahibəni təqdim edir. -Hər vaxtınız xeyir. Biz Bakıdayıq və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə görüşürük. Mən, Yuliya Şarifulina TASS agentliyi adından cənab Prezidentə Dağlıq Qarabağ ətrafında vəziyyətlə bağlı bir neçə sual verəcəyəm. - Salam, cənab Prezident. Prezident İlham Əliyev: Salam. - Sağ olun ki, bizi qəbul etməyə razılıq vermisiniz. Aydındır ki, son vaxtlar Siz kütləvi informasiya vasitələrinə çoxsaylı müsahibələr vermisiniz. Lakin vəziyyət sürətlə dəyişir. Biz bunu hər gün müşahidə edirik. Biz bəlkə də hələ zamana uyğun olmayan və Sizin ölkənin mövqeyini daha yaxşı anlamaqda bizim auditoriyaya kömək edəcək bəzi baza məsələləri üzərində daha ətraflı dayanmaq istərdik. Biz hamımız Moskvada 11 saatlıq danışıqlar marafonunun şahidləri olduq. Siz necə hesab edirsiniz, əldə olunmuş atəşkəsin tamamilə yerinə yetirilməsinə qayıtmaq mümkündür, yoxsa həmin atəşkəs tamamilə pozulub? - Biz öz tərəfdaşlarımızla əlaqələr çərçivəsində üzərimizə götürdüyümüz öhdəliklərə sadiqik. Həm əvvəldən, həm də münaqişənin nizamlanmasına dair danışıqlar prosesində biz həmişə həm beynəlxalq hüquqa, həm də münaqişənin dinc yolla həllinə sadiqliyimizə, o cümlədən Moskva danışıqlarından sonra Azərbaycanın öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərə əsaslanmışıq, həmin öhdəlikləri yerinə yetirməyə çalışırdıq və hazırlaşırdıq. Lakin təəssüf ki, Ermənistan atəşkəs rejimini kobud şəkildə pozdu. Danışıqlardan sonra heç 24 saat keçməmiş Gəncə şəhərinə hücum edildi. Gecə vaxtı - yatmış Gəncə şəhərinin yaşayış məhəllələrinə məqsədyönlü şəkildə zərbə endirildi. Birinci hücumdan sonra, - iki hücum olub, - həlak olanlar və yaralananlar hədsiz çox idi. Yəni, Ermənistan atəşkəsi nümayişkaranə şəkildə pozdu. Beləliklə o, vasitəçilərə hörmətsizlik, Moskvada belə uzun danışıqlardan sonra öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərə hörmətsizlik göstərdi. Bundan əvvəl, həlak olanların cəsədlərinin, əsirlərin və girovların mübadiləsi məqsədilə atəşkəsin şərtləri razılaşdırıldıqdan sonra Ermənistan döyüş meydanında da atəşkəs rejimini pozurdu. Lakin görünür, onlar bununla kifayətlənmədi və Gəncə şəhərinə hücum etdilər. Yeri gəlmişkən, yaxın vaxtlarda, iki gün bundan əvvəl onlar eyni cür hərəkət etdilər. Yenə gecə vaxtı. Bu, çox alçaq cinayətdir. Bu, beynəlxalq terrorizmdir. Dünya birliyinin bu qanlı cinayəti bir səslə pisləməsi o deməkdir ki, bu, ermənilərə baha başa gələcək. BMT-nin Baş katibi də, Avropa İttifaqı da, bir çox ölkələr də bu beynəlxalq terrorizm aktını milli səviyyədə pisləyiblər. Vəziyyətin hələ də qaynar fazada olması bizim təqsirimiz deyil. Mən dəfələrlə demişəm ki, Azərbaycan nizamlama prinsiplərinə sadiqdir. Bu prinsiplər çoxillik danışıqlar prosesində işlənib hazırlanıb. Mən öz açıq çıxışlarım və bu günlərdə mətbuat nümayəndələri ilə əlaqələrim çərçivəsində təsdiq etmişəm ki, əgər Ermənistan danışıqlar məcrasında özünü konstruktiv apararsa, biz günü sabah hərbi əməliyyatları dayandırmağa hazırıq. Lakin Yerevandan eşitdiyimiz bəyanatlar ATƏT-in Minsk qrupu tərəfindən hazırlanmış baza prinsiplərinə tamamilə ziddir. Ermənistan rəhbərliyi lap yaxın vaxtlarda baza prinsiplərini faktiki olaraq təkzib edən çox təhlükəli bəyanatlarla çıxış edib. Prinsip etibarilə, Ermənistanın yeni rəhbərliyinin bütün fəaliyyəti danışıqlar prosesinin pozulmasına yönəlib. Bu prosesi zəiflətməyə yox, məhz pozmağa. Mən onların çoxsaylı bəyanatları, təhrikçi hərəkətləri və Azərbaycanın dinc əhalisinə hücumları barədə danışmışam. Buna görə də, əgər erməni tərəfi nəhayət başa düşsə ki, hərbi təxribatlar yolu onları fəlakətə aparır, biz hərbi əməliyyatları yenidən dayandırmağa və məsələni danışıqlar masası arxasında həll etməyə hazırıq. - Sizin ölkəniz hərbi xətt üzrə təcili görüş keçirilməsinin zəruri olması fikrinə razıdırmı? Rusiya bunu deyir. Yəni, əgər Sizin ölkə razıdırsa, onda həmin görüş hansı formatda, hansı tərəflərin iştirakı ilə keçirilə bilərdi? - Bilirsinizmi, indiki halda birinci dərəcəli məsələ Ermənistan və Azərbaycan rəhbərliklərinin siyasi iradəsidir. Bizim tərəfdən bu iradə var. Mən bu gün öz mövqeyimizi bir daha təsdiq edirəm. Özü də bunu elə bir vaxtda təsdiq edirəm ki, işğal altında olan ərazilərdə daha 13 yaşayış məntəqəsinin azad olunması bu gün elan edilib. Elə bir vaxtda ki, erməni ordusu, əslində, fiaskoya uğrayır. Azərbaycan döyüş meydanında öz üstünlüyünü nümayiş etdirir. Lakin bununla belə biz, qan tökülməsinin davam etməsini istəmədən, insanların həyatını qoruyub saxlamağı arzu edərək bu məsələni siyasi yolla həll etməyə hazırıq. Hərbçilər arasında əlaqələr məsələsinə gəldikdə isə bu məqamlar baza prinsiplərində dəqiq müəyyən edilib və biz baza prinsiplərinə sadiqik, onların barəsində danışmışam, zənnimcə, təkrarlamağın mənası yoxdur. Bunlar Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş ərazilərin qaytarılması, Dağlıq Qarabağın gələcəyinə dair danışıqlar, qaçqınlar və məcburi köçkünlərin əvvəlki yaşayış yerlərinə, o cümlədən Dağlıq Qarabağa, Şuşaya qaytarılmasıdır. Bütün bunlar baza prinsiplərində yazılıb. Ermənistan tərəfi də müxtəlif mərhələlərdə bütün bunlara razılıq verib. Buna görə indi sizin müraciət etdiyiniz məsələ baza prinsiplərində razılaşmanın sonundadır. İşğala son qoyulması ilə bağlı bütün məsələlər nizamlandıqda xarici sülhməramlı qüvvələrin iştirakı nəzərdə tutulurdu. Lakin nizamlanması tələb edilən əsas məsələlər razılaşdırılmadığına görə, tərəflər bu məsələyə hələ də başlamayıblar. Buna görə həmin qüvvələrin kimlərdən ibarət olacağı, orada hansı beynəlxalq qurumların, hansı ölkələrin təmsil olunacağı barədə dəqiq anlayış yox idi. Odur ki, bütün bu məsələlər müzakirə edilmirdi. Lakin aydın idi ki, sülhməramlı qüvvələrin tərkibi Azərbaycan və Ermənistan ilə razılaşdırılmalıdır. Həmin qüvvələrin dislokasiya yerləri də müəyyən edilməmişdir. Ona görə, bu gün təmas xəttinin olmadığı, status-kvonun pozulduğu, - onu biz pozmuşuq və bunu Rusiya, ABŞ və Fransa dövlət başçılarının bəyanatları, status-kvonun qəbuledilməz olması barədə dövlət başçılarının dəfələrlə səsləndirdiyi bəyanatları çərçivəsində etmişik. Biz bu bəyanatları eşitmişik, lakin onların implementasiyasını görməmişik. Buna görə biz özümüz onu implementasiya etdik. Yəni, status-kvo yoxdur, təmas xətti yoxdur. Hərbi müşahidəçilər texniki baxımdan necə və harada yerləşdirilə bilər? Axı, döyüş meydanında vəziyyət hər gün dəyişir. Hansısa xarici müşahidəçilər oraya gələndə harada dayanacaqlar? Haradasa dağlarda, vadilərdə, körpülərin üstündə? Yəni, bütün bunlar çox ətraflı işlənib hazırlanma tələb edir. Bu, öz hərbi kontingentini oraya göndərməyi lazım bilənlər üçün böyük riskdir. Ona görə də bütün bunlar - sülhməramlıların tərkibi, mandatı, müddəti, məqsədləri razılaşdırılmalıdır. Əlbəttə, bütün bunlar baza prinsipləri çərçivəsində olmalıdır, həmin prinsipləri isə artıq dediyim kimi, biz qəbul edirik, amma erməni tərəfi təkzib edir. - Lakin hər halda, vəziyyət tələb edərsə, Sizin ölkəniz rusiyalı hərbi müşahidəçilərin yeridilməsinə razılaşarmı? Əgər rusiyalılar olmasa, bu missiyada daha hansı ölkələr iştirak edə bilərdi? Siz hansı ölkələrin iştirakına qəti etiraz edərdiniz? - Bilirsiniz, ABŞ və Fransa kimi Rusiya da ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədridir və bu mandat çərçivəsində ölkələr öz arasında çox sıx qarşılıqlı fəaliyyət göstərir. İndi, münaqişənin qaynar fazası dövründə mən həm Qərb mətbuatında, həm də Rusiya mətbuatında müşahidə edirəm ki, Dağlıq Qarabağ məsələsi həmin ölkələr arasında fikir ayrılığı doğurmayan yeganə məsələdir. Yəqin ki, bu, həqiqətən belədir. Ona görə ki, haraya baxsaq hər yerdə sanksiyalar, qarşıdurmalar, narazılıqlar və sair, özü də qarşılıqlı. Buna görə, əlbəttə, mən əminəm ki, həmsədrlik formatı çərçivəsində bu məsələ həmin ölkələr arasında razılaşdırılmalıdır. Bu məsələ razılaşdırılandan sonra tərəflərə təqdim edilməlidir. Yəni, bütün bunlar baza prinsiplərində də nəzərdə tutulmuşdur. Ona görə sülhməramlıların və ya indi adlandırmaq istədikləri kimi desək, müşahidəçilərin kimlər olacağını biz müəyyən etməyəcəyik. Bunu ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri təklif edəcəklər. Azərbaycan və Ermənistan isə öz tərəflərindən bu və ya digər ölkəyə veto qoya, ya da razılaşa bilər. Buna görə mən düşünmürəm ki, bu məsələnin birtərəfli qaydada həlli hansısa hərbi kontingentin müəyyən edilməsi üçün üç həmsədr ölkə arasında əməkdaşlığın ruhuna uyğun olardı. Ən başlıcası, onlar harada olacaq? Budur məsələ. İş onda deyil ki, Azərbaycan razılaşacaq və ya razılaşmayacaq. Biz mandatı - onun, necə deyərlər zaminini, funksiyalarını, yerləşdiyi məkanı, fəaliyyətini bilməliyik. Onlar dağlarda və ya boş bir sahədə dayanıb kimin haraya atəş açmasını müşahidə edəcəklər? Əvvələn, bu, təhlükəlidir. İkincisi, məsələn, atəşkəsi kimin pozduğunu müşahidə etmək üçün hətta onu kimin pozduğu müəyyən edilsə belə, sonra nə olsun? Həmin insanları məsuliyyətə cəlb edəcəklər? Hansısa cinayət işləri açılacaq? Buna görə, ilk növbədə, baza prinsiplərinin implementasiyası qaydası müəyyən edilməlidir. Erməni tərəfi, baş nazirin şəxsində bu prinsiplərə sadiqliyini dəqiq təsdiq etməlidir. Erməni tərəfi isə baş nazirin şəxsində hər şeydən danışır, amma bu barədə danışmır. Rusiya KİV-lərinin nümayəndələri ilə bizim paralel əlaqələrimiz çərçivəsində mən aydın demişəm ki, biz işğala son qoyulmasını, erməni və azərbaycanlı əhalinin əvvəlki yaşayış yerlərində birgə yaşamasını, azərbaycanlıların Şuşaya, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin digər yaşayış məntəqələrinə qaytarılmasını nəzərdə tutan baza prinsiplərinə sadiqik. Ermənistanın baş naziri yalnız təyini-müqəddərat barədə danışır. Yəni o, bu prinsipləri qəbul etmir, daha əvvəl özünün “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” kimi və digər səmərəsiz bəyanatları ilə əslində, danışıqlar prosesini pozub. Onda bizə nə təklif edilir? 30 il mövcud olmuş və heç bir nəticəyə gətirib çıxarmamış status-kvoya yenidən qayıtmaq? Əgər biz görsək ki, erməni tərəfi deyir: bəli, biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyırıq, ikincisi, biz baza prinsiplərinə sadiqik, üçüncüsü, biz işğal edilmiş ərazilərdən öz qoşunlarımızı çıxarmağa razıyıq. Bax, onda gəlin müşahidəçilər məsələsini müzakirə edək. Mənim fikrimcə, bu məsələ tezliklə razılaşdırıla bilər. Lakin bunlar olmadıqda, bizə mahiyyət etibarilə nə təklif edilir? Dayanmaq? Bizim ərazilərimizin işğaldan azad olunmasını davam etdirməmək? Bizə təklif edirlər ki, Ermənistana güzəştə gedək, birtərəfli güzəştə, lakin əvəzində bizə heç nə təklif edilmir. Bu, ədalətsizlikdir. Hesab edirəm ki, Azərbaycana münasibətdə bu, düzgün olmayan yanaşmadır. Qoy, erməni tərəfi desin, qoy, Ermənistanın çox danışmağı xoşlayan və çox vaxt danışdıqları ölkəsinə çox baha başa gələn baş naziri desin ki, bəli, torpaqlar işğaldan azad ediləcək, qoşunlar çıxarılacaq. Mən qoşunların işğal edilmiş ərazilərdən çıxarılması qrafikinin verilməsini də təklif etmişdim. Sonra biz Moskvada birgünlük danışıqlar çərçivəsində bunu etməyin texniki baxımdan mümkün olmadığını başa düşdük və bu mövqedən geri çəkildik. Bununla belə, biz Ermənistan tərəfinin öz qoşunlarını işğal altında olan ərazilərdən çıxarmağa hazır olmasını eşitmədik. Bu, baş verən kimi belə adlandırılan müşahidəçilər məsələsinə baxıla bilər. - Prinsip etibarilə nizamlamanın ardıcıllığı barədə danışmalı olsaq, Azərbaycanda yeddi rayonun mərhələli şəkildə Azərbaycana qaytarılması, lakin Qarabağın qəti statusu müəyyən edilənə qədər Laçın dəhlizinin Ermənistanın nəzarəti altında saxlanılması şərti ilə nizamlamaya başlamağa razıdırlarmı? - Bilirsiniz, axı bütün bunlar baza prinsiplərində yazılıb və biz bunu qəbul etmişik. Bizim mövqeyimiz həmişə çox konstruktiv olub və biz həmişə demişik ki, bəli, biz anlayırıq, insanlar arasında əlaqə olmalıdır və Laçın dəhlizi baza prinsiplərinin tərkib hissəsidir. Bununla bərabər, axı baza prinsiplərində yazılıb ki, təkcə Laçın dəhlizi deyil, bütün kommunikasiyalar, həmçinin Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında kommunikasiyalar açılır. Erməni tərəfi bu dəhlizin təhlükəsizliyinə zəmanət təqdim etməli idi. Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəddə kommunikasiyalar açılır. Həmçinin nəzərdə tutulurdu ki, Ermənistan Rusiya Federasiyasının ərazisinə maneəsiz yerüstü keçmək imkanına malik olacaq. Hazırda Ermənistan bu imkandan məhrum deyil, lakin bunu Azərbaycan ərazisindən keçməklə etmək qat-qat rahatdır və bu, hava şəraitindən, dağlarda qar yağmasından və sair məsələlərdən asılı deyil. Yəni, bütün bunlar Azərbaycan ərazilərinin işğaldan azad edilməsini, azərbaycanlı məcburi köçkünlərin qovulduğu bütün torpaqlara, təkcə yeddi rayona deyil, həm də Dağlıq Qarabağın ərazisinə, - münaqişə başlayana qədər orada yaşayan bütün əhalinin 25 faizi azərbaycanlılar idi, - qaytarılmasını nəzərdə tutan kompromis paketinin bir hissəsidir. Əlbəttə, Dağlıq Qarabağ ilə Ermənistan arasında Laçın dəhlizi vasitəsilə maneəsiz gediş-gəliş də nəzərdə tutulurdu. Biz bu mövqeyimizi bir daha təsdiq edirik. - Cənab Prezident, sirr deyil ki, Rusiya Yaxın Şərqdən, xüsusən Suriya və Liviyadan münaqişə zonasına silahlılar gətirilməsi barədə xəbərlərə görə narahatlığını bildirib. Siz bunu necə şərh edərdiniz? - Mən bu barədə dəfələrlə açıq demişəm ki, bu cür narahatlıqlar əsassızdır. İndiyə qədər bizə heç bir tərəf heç bir fakt təqdim etməyib. Bu cür bəyanatlar təkcə Rusiya tərəfindən deyil, Fransa tərəfindən də səslənirdi və biz xahiş etdik ki, bizim hansısa terrorçuları dəvət etməyimizə dair konkret faktlar, konkret sübutlar təqdim edilsin. İndiyə qədər bizə sözlərdən başqa heç bir fakt təqdim edilməyib. Nə Prezident kimi mənə, nə bizim xüsusi xidmətlərin rəhbərlərinə, nə də Müdafiə Nazirliyinin rəhbərlərinə heç bir fakt təqdim edilməyib. Yaxşı, əgər belə faktlar varsa, əgər bunu bəyan edirlərsə, nə üçün bizə faktlar təqdim edilmir. Hansısa qəzet məqalələrinə istinad edirlər. Bilirsiniz, indi nə istəsən yazmaq olar. Ona görə biz bu yanaşmanı əsla qəbul etmirik və bəyənmirik. Bu, birincisi. İkincisi, mən artıq demişəm ki, Azərbaycan Ordusu həm döyüş meydanında, həm də texniki təchizat baxımından üstünlüyünü göstərib. Biz Ermənistanın işğal edilmiş ərazilərdə yerləşən əsas hərbi-texniki potensialını praktiki olaraq məhv etmişik. Mən bu rəqəmləri göstərmişəm. 230-dan çox tank əsasən pilotsuz uçuş aparatları vasitəsilə, habelə tank əleyhinə müasir mübarizə sistemləri – bunu gizlətmirəm, özü tuşlanan “Spike” raketləri vasitəsilə məhv edilib. Biz dünənə qədər 36 tankı qənimət götürmüşük, çoxlu sayda digər texnikanı, o cümlədən ən müasir “S-300” zenit-raket komplekslərini, bir neçə işəsalma qurğusunu, 40-a yaxın OSA zenit-raket kompleksi qurğusunu, TOP qurğularını məhv etmişik. Prinsip etibarilə onlar pilotsuz uçuş qurğularına qarşı işləməlidirlər, lakin PUA-lar onları məhv edib. Məgər bunları Suriyanın harasındansa gəlmiş terrorçular ediblər? Yaxud bu gün, bizim Ordumuz əraziləri azad edərkən kim orada həmin terrorçuları görüb? Bunlar bizim əsgərlər və zabitlərdir. Bizim ehtiyatda olanları saymasaq, Azərbaycanın nizami ordusunda 100 min döyüşçümüz var. Biz hətta səfərbərlik elan etməmişik – nə üçün? Bizə lazım deyil. Biz qismən səfərbərlik elan etdik, neçə nəfər cəlb etməyimiz barədə rəqəmlər göstərmək istəmirəm. Lakin onlardan əsasən azad edilmiş ərazilərin monitorinqinin və həmin ərazilərə nəzarətin təmin olunması üçün istifadə edirik. Biz ehtiyatda olanları döyüşə buraxmırıq, hazırda onlar bizim azad etdiyimiz ərazilərdə yerləşirlər ki, erməni tərəfin təxribat cəhdlərinin qarşısını alsınlar. Buna görə faktlar yoxdur, zərurət yoxdur. Yalnız qeybətlər, şayiələr var. Açıq deyim, mən təəssüflənirəm ki, belə söz-söhbətlər yayılır, bununla da Azərbaycana qara yaxmağa cəhd göstərilir. Eyni zamanda, erməni tərəfin alçaldılmış vəziyyətdə olması bizə aydındır. Onlar bütün bu illər ərzində qürrələnir, özlərinin “məğlubedilməz ordusu” ilə lovğalanırdı. Biz onları torpaqlarımızdan elə qovduq ki, dabanlarına tüpürüb qaçdılar. Belə halda onlar, əlbəttə, güman etmək və ya təsəvvür etmək istəyirlər ki, bunu edən Azərbaycan Ordusu deyil, hansısa terrorçular və ya hansısa ölkələrdir. Bizim tərəfimizdən heç bir ölkə münaqişəyə cəlb edilməyib, bizim tərəfimizdə heç bir terrorçu yoxdur. Qarşı tərəfə, erməni tərəfinə gəldikdə isə biz Rusiya tərəfinə belə bir narahatlığımızı çatdırmışdıq ki, qarşıdurmanın aktiv fazasında Rusiya şəhərlərindən Ermənistan ərazisinə külli miqdarda silah keçirilir. Bizdə bu barədə məlumatlar var, uçuşların xəritələri var, silahların tipləri var. Bütün bunlar Rusiya tərəfinə çatdırılıb. Əlbəttə, bu, bizim cəmiyyətdə çoxlu suallar və müəmmalar doğurur. Bax, vəziyyət belədir. Zəruri hallarda biz bu müddətdə Rusiya tərəfindən Ermənistana göndərilmiş silahların nomenklaturunu, bunların hansı nəqliyyat vasitələri ilə, hansı aviaşirkətlər tərəfindən çatdırılması barədə məlumatları dərc edə bilərik. Bunlar indi əsasən qeyri-qanuni şəkildə çatdırılır. Biz ICAO-ya rəsmən müraciət etmişik. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi ICAO-ya müraciət edib ki, müəyyən şirkətlərin nəqliyyat vasitələri ilə humanitar yüklər və Fövqəladə Hallar Nazirliyinin yükləri adı altında Ermənistana ölümsaçan silahlar çatdırılır, - yeri gəlmişkən, bütün bu məlumatlar bizdə də var, mətbuatda da. Həm Gürcüstan, həm də İran öz hava məkanını hərbi yüklər üçün bağladıqlarına görə, bu cür qaçaqmalçılıq metodlarından istifadə edilir. Biz Rusiya tərəfinə bildirmişik ki, bu işlərin qaçaqmalçılıq yolu ilə görüldüyünü güman edirik. Ona görə ki, Rusiyanın, həmçinin Fransa və ABŞ-ın da ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədri və bitərəfliyi saxlamalı olan ölkə kimi münaqişənin aktiv fazası dövründə erməni tərəfini silahlandırmasına inanmağımız çətindir. Bizdə olan məlumata görə, bu sxemdə erməni mənşəli rusiyalı iri sahibkarların əli var, bu məsələdə beynəlxalq sanksiyalar tətbiq edilmiş məşhur silah alverçilərinin əli var. Bizim Rusiyaya müraciətimiz, o cümlədən bu məsələnin araşdırılmasına yönəlmişdi. Ona görə ki, əgər Rusiya silahları qaçaqmalçılıq yolu ilə, necə deyərlər, kəş üsulu ilə nağd pulla ödənilir və daşınırsa, araşdırmaq lazımdır, bu, necə ola bilər? Bizim bu cür narahatlığımız var və bizim narahatlığımız faktlara əsaslanır. “Terrorçular” məsələsinə gəldikdə isə bunlar hamısı əsassız sözlərdir. - İlham Heydər oğlu, amma 26 il ərzində dünya hər halda başa düşməyib ki, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında Qarabağ üzrə yekun razılaşma necə görünə bilərdi. Siz bunu necə görürsünüz, hər halda sülh naminə hansısa güzəştlər mümkündürmü? - Bilirsiniz, mən yenə də demək istəyirəm ki, Minsk qrupunun həmsədrləri heç bir nəticəyə nail olmasalar da, - buna görə də haqlı olaraq Azərbaycan ictimaiyyətinin tənqidinə məruz qalırlar, - lakin mən son 17 ildə bu məsələ ilə praktik surətdə gündəlik rejimdə məşğul olan və bu illər ərzində vaxtının çox hissəsini məhz həll yolu tapmağa sərf etmiş bir insan kimi deməliyəm ki, Minsk qrupu səy göstərib, təkliflər verib, fəaliyyətsiz qalmayıb. Buna görə də mən bu cür əsassız ittihamları rədd edirəm. Bu, belə deyil. Ermənistanın keçmiş rəhbərliyi, bundan əvvəlki iki prezidenti ilə mənim əlaqələrim dövründə biz irəliyə çox böyük addımlar atmışdıq. Biz razılaşdırılması, ümumiyyətlə, qeyri-mümkün görünən məsələlərin razılaşdırılmasında irəliyə getmişdik. Bütün bunlar nəticəyə nail olmaq istəyi və güzəşt yolu ilə nizamlanmaya doğru getmək arzusu əsasında idi. Müəyyən mərhələdə, nizamlamaya həddən artıq yaxınlaşdığımız vaxtda erməni tərəfinin geriyə addım atması başqa bir məsələdir. Bu, artıq faktdır, hərçənd onlar həmişə bizi bunda ittiham etməyə çalışırdılar. Lakin son anda onlar Kəlbəcər və Laçının qaytarılmasından imtina etdilər. Çünki digər beş rayon çoxdan razılaşdırılmışdı. Biz artıq Kəlbəcər və Laçının nə vaxt qaytarılacağı məsələsini müzakirə edirdik. Yəni, biz müddəti müzakirə edirdik. Bu məsələnin həll olunacağına nə mənim, nə də Minsk qrupunun şübhəsi yox idi. Düşünürəm ki, Minsk qrupunun o vaxt bu məsələdə iştirak edən sabiq həmsədrləri bunu təsdiqləyə bilərlər. Lakin sonra erməni tərəfi bir addım geri çəkildi və Kəlbəcərlə Laçının qaytarılması məsələsi həll edilməmiş qaldı. Başqa sözlə desək, elə mexanizm təklif olunurdu ki, bu iki rayon həmişəlik ermənilərin nəzarəti altında qalmalı idi və mən bununla qətiyyən razı ola bilməzdim. Odur ki, mən yenə də sizin sualınıza qayıdıram, Minsk qrupu nizamlama üçün bünövrə yaradıb. Buraya ərazilərin işğaldan azad edilməsi, məcburi köçkünlərin qaytarılması, kommunikasiyaların açılması, azərbaycanlı və erməni icmalarının birgə yaşayışı daxildir. Bu, beynəlxalq hüququn və ümumiyyətlə, bəşəri əxlaqın normalarına tamamilə uyğun gəlir. Çünki Ermənistan prezidentlərindən biri ermənilərin və azərbaycanlıların milli uyuşmazlığından danışarkən, o, bir daha özünün faşist mahiyyətini nümayiş etdirib. Niyə azərbaycanlılar və ermənilər Rusiyada sakit yaşaya, ümumi biznesə, qarışıq ailəyə sahib ola bilirlər? Niyə bəzi gürcü kəndlərində ermənilər və azərbaycanlılar bir yerdə yaşayır, həm müsəlman, həm də xristian bayramlarını qeyd edirlər? Niyə Azərbaycanda minlərlə erməni bizim vətəndaşlarımız kimi layiqli həyat yaşayır? Buna görə də bu cür faşist niyyətli tezislər, əlbəttə ki, nizamlamaya kömək etmirdi. Beləliklə, sadaladığım bütün bu baza prinsipləri, üstəgəl kommunikasiyaların açılması nizamlamanın əsasıdır. Minsk qrupunun həmsədrləri də Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləyirlər, lakin Ermənistanın indiki rəhbərliyi başqa yolla getdi. Baş nazir bəyan edirdi ki, Azərbaycana bircə qarış da torpaq verməyəcəklər. Onlar qondarma “Dağlıq Qarabağ respublikası”nın xəritələrini dərc edib, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin hüdudlarından kənarda olan yeddi rayonun hamısını da oraya daxil ediblər. Onlar bizim bütün şəhərlərimizin, kəndlərimizin adlarını dəyişiblər. Bizim döyüş meydanında gördüklərimiz, sadəcə, onların 30 il ərzində qurduqları müdafiə xəttini yarıb keçmək deyildi. Biz gördük ki, onlar bu əraziləri verməyə hazırlaşmırdılar. Ona görə ki, orada o qədər iş görülmüşdü, mühəndis kommunikasiyalarına, möhkəmlədici qurğulara o qədər sərmayə qoyulmuşdu ki, bu, onların həmin torpaqlardan çıxıb getməyə hazırlaşmadıqlarını göstərirdi. Münaqişənin qaynar fazası başa çatdıqdan sonra biz onların orada nələr tikdiyi barədə tam informasiya təqdim edəcəyik. Buna görə bir daha demək istəyirəm ki, indi baş verənlərin bütün təqsiri şəxsən Paşinyanın üzərindədir. Bu insan, sadəcə, təsadüfən hakimiyyətə gəlməyib, o, həm Azərbaycan xalqına, həm də erməni xalqına həddən artıq iztirab və qəm-qüssə gətirib. O, Sorosun əlaltısıdır. Bu insan əvvəllər həmişə Ermənistanın Rusiya ilə əməkdaşlığının əleyhinə çıxış edirdi. Onun partiyası “Çıxış” adlanırdı – Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatından çıxış, Avrasiya İqtisadi Birliyindən çıxış. Paşinyanın bütün komandası praktik olaraq Qərbin, Soros Fondunun, “Amnesty International”, “Transparency”, “Human Rights Watch”, “Freedom House”un maliyyələşdirdiyi qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələrindən ibarətdir. Bu gün Ermənistan hakimiyyətində təmsil olunan insanlar vaxtilə Rusiya səfirliyinə yumurta atır, “Rusiyalı işğalçılar, rədd olun” şüarları ilə çıxış edirdilər. Buna görə də mən, düzünü desəm, Rusiyanın siyasi isteblişmentinin müəyyən hissəsinin bu cinayətkar terrorçu rejimi dəstəkləməsinə təəccüblənirəm. Onların gecə vaxtı Gəncə şəhərinə ballistik raketlərdən zərbə endirməsi, özü də mümkün qədər daha çox insanı məhv etmək üçün yaşayış massivlərinə bilərəkdən zərbə endirməsi qanlı cinayətdir. Onlar bu cinayətə görə hazırda döyüş meydanında cavab verirlər. Əgər ağıllarını başlarına yığmasalar, onların sonu çox acınacaqlı olacaq. Buna görə də sualınıza qayıdıram, biz baza prinsiplərinə tərəfdarıq, hesab edirəm ki, nizamlama mümkündür. Lakin bunun üçün erməni tərəfi elə indi, nə qədər ki, gec deyil, nə qədər ki, qarşımızda diz çöküb bu prinsipləri qəbul etmək və münaqişəni qaynar fazadan siyasi nizamlama mərhələsinə keçirmək üçün onun hələ vaxtı var. - Sonda məntiqə uyğun olardı soruşum ki, Siz Rusiya Federasiyasının vasitəçiliyi ilə Ermənistandan olan həmsöhbətinizlə görüşmək üçün Moskvaya gəlməyə hazırsınızmı? - Bilirsiniz, mən Moskvada çox olmuşam. İndiki halda mən belə dəvət almamışam, ona görə bu sual mənə deyil. Dəfələrlə şəxsən Prezident Vladimir Vladimiroviç Putin və ondan əvvəl Dmitri Anatolyeviç Medvedev Ermənistan və Azərbaycan rəhbərləri arasında üçtərəfli görüşlər keçiriblər. Lakin Ermənistanda hakimiyyət şərti Sorosun əlinə keçəndən sonra bu cür əlaqələr dayandırıldı. Rusiya münaqişənin nizamlanmasında həmişə mühüm rol oynayıb və mən bu barədə demişəm, bunun üçün həm tarixi, həm də coğrafi xarakterli obyektiv səbəblər var. Səbəblərdən biri də budur ki, Rusiya onilliklərboyu bizim regionda aktiv fəaliyyət göstərir və qarşılıqlı əlaqələr yüksək səviyyədədir. Buna görə də biz hər cür əlaqəyə hazırıq, yeri gəlmişkən, Xarici İşlər nazirlərinin görüşünün təşkil olunması barədə təklif gələn kimi biz dərhal razılaşdıq. Bu da bizim mövqeyimizin göstəricisidir. Axı, o vaxt Azərbaycan Ordusu strateji ərazilərin bir hissəsini artıq uğurla azad etmişdi və bu, münaqişənin təqribən on gündən çox davam etdiyi vaxt baş vermişdi. Kimin nəyə qadir olması praktik olaraq artıq hamıya aydın idi. Döyüş əməliyyatlarının sonrakı gedişatını təxmin etmək, yəqin ki, çox çətin deyildi. Lakin buna baxmayaraq, biz vaxtı uzatmadıq və ya imtina etmədik. Biz dedik, bəli, biz hazırıq. O vaxt Rusiya Prezidenti ilə söhbət zamanı dedim ki, mən naziri göndərirəm, yeri gəlmişkən, Xarici İşlər naziri həmin vaxt Cenevrədə idi, Minsk qrupu ilə danışıqlar aparırdı. Münaqişənin qaynar fazasında bizim nazir Cenevrədə idi, erməni nazir isə oraya gedib çatmadı, hərçənd o da, orada olmalı idi. Buna görə biz qarşıdurmaya son qoymaq və nizamlama yollarını tapmaq üçün Moskvada və ya hər hansı başqa bir yerdə görüşməyə həmişə hazırıq. Biz də sülh istəyirik, lakin Ermənistandan fərqli olaraq, biz öz qanuni ərazilərimizi də istəyirik. -Cənab Prezident, müsahibəyə görə sağ olun. -Siz sağ olun.

Xaliyar Səfərov müasir özbək ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindəndir. O, 1983-cü ildə Özbəkistanın Qaşqadərya vilayətinin Çırakçı rayonunda anadan olub. 2005-ci ildə Səmərqənd Dövlət Universitetinin özbək filologiyası fakultəsini bitirib. Əsərləri “Şərq ulduzu”, “Gənclik” jurnallarında, eləcə də “Özbəkistan ədəbiyyatı və sənəti”, “Kitab dünyası” və digər nəşrlərdə dərc olunub. Əsərləri rus, türk, qırğız və qaraqalpaq dillərinə tərcümə olunub. “Aysız gecələr” (2010, hekayələr), “Qanadsız quşlar” (2015, povest və həkayələr), “Namus və həyat” (2019, povest və hekayələr), “Anamın yalanları” (2024, hekayələr) adlı kitabları nəşr olunub. Hazırda “Özbəkistan tarixi” telekanalının “Elmi-populyar telefilmlər” redaksiyasının baş redaktorudur. Moderator.az Xaliyar Səfərov tərəfindən redaksiyamıza təqdim edilən “Ana vidası” hekayəsini oxuculara təqdim edir. 1 Nəzir kişi kolxozda suçu olaraq işləyirdi. Pambıq yığımı bitəndə hər gün qonşularla həşər yoluyla evdən-evə pambıq çıxarır və həyətin bir küncünə toplayırdılar. Bu gün də həşərdə idi. Axşam vaxtı evə qayıtdı. Solmuş üzünü kədər bürümüşdü. Adətən işdən gəlib, evə girər-girməz yemək soruşardı. Ərini bu halda görəndə Müəzzəm xalanın ürəyi sarsıldı. – Sənə nə olub? Eşikdə fikirli dayanan Nəzir kişi kədərlə cibindən körpə ovucu boyda iki kağız çıxardı. – Bu lənətə gəlmiş çağırış vərəqəsi mənə də gəldi. – Vay, vay... – uzun, qalın saçlarını iki hörən bərvəstə Müəzzəm xalanın əl-ayağı titrədi. – İndi nə edək? Bu nə həyatdı axı. – Məni qoy kənara, burda Polatı da yazmışlar... – Nə? – oğlunun adını eşidən ana huşunu itirdi. Gözlərini qaranlıq bürüdü. Divara söykəndi. Hər ikisi də, ər də, oğul da getsə... Burda həyat, dolanışıq necə olacaq? Polat nişanlıydı. Aman Allahım… – Mən bu imtahana hazıram! Bilirdim ki, bu gün gələcək, amma Polat... – Nəzir kişi udqundu. – Uşaqlarım haqqında düşünürəm. Onların günahı nə idi axı? – Sınaq deyirsiz, bu sınaq bizi bitirəcək. – Bu müharibə gündən-günə şiddətlənir. Əli silah tutan kim varsa, hamısını dartıb aparır. Mən hətta Kəmal və Cəmşiddən də çox narahatam... Eyvanda çay qaynadan kiçik oğlu – məktəbdə 9-cu sinfdə oxuyan Cəmşid onların sözlərini eşidib, anasının yanına gəldi. – Niyə ağlayırsan, ana? Müəzzəm xala onu qucaqlayıb, daha da möhkəm ağlamağa başladı.  Biz bitdik balam. Biz bitdik… Atanla qardaşı Polat müharibəyə gedəcək... Yeniyetmə oğlanın sanki bədəni dondu... 2 1942-ci ilin baharı. Göy buludlu. Yağış yağacaq sanki. Qapı döyüləndə “Ərimdən məktub var mı? Oğlumdan xəbər varmı?” - deyə tələsən Müəzzəm xala evin qarşısında dayanan hərbi maşını görüb sanki dondu. – Məni bağışlayın, – maşından düşən əsgər nəzakətlə dedi. Sonra cibindən bir vərəq çıxardı. – Bu nə? – Müəzzəm xala belə desə də, əslində bunun nə olduğunu yaxşı bildiyi üçün titrədi. – Kəmal Fəxriddinov oğlunuzdur? Ana cavab vermək əvəzinə başını zəif tərpətdi. – Vətən təhlükədədir! – Hərbçi təkid etdi. – Bütün qüvvələr müharibəyə səfərbər olunub! Sabah oğlunuzla Vətəni müdafiə etməyə gedəcəyəm! Bizi Vətənin azadlığı gözləyir! Bu şərəfli vəzifəni yerinə yetirəcəyik! – Vətən də var olsun... – Müəzzəm xala yaylığının ucunu dodaqlarına sıxıb ağladı. – Vəzifə də ölsün! Bu necə bədbəxtlik axı? Ərim müharibəyə getdi. Böyük oğlum da getdi. Hər gün onları gözləyirəm. Nə məktub var, nə xəbər! İndi bu uşağımı da istəyirsiniz! Mənə baxan bu oğlumdur! Göndərə bilmərəm! – Nə?! – əsgərin dodaqları bürüşüb, sifəti dəyişdi. – Vətənin müdafiəsi müqəddəs borcumuzdur! Kim bundan imtina edərsə, Vətən xaini sayılır! Düz alnından atılır! Oğlun harada? Tez çağır! Müəzzəm xala başını tutdu. –  Sənə deyirəm, oğlun harada?! Müəzzəm xala titrədi. – Can balam. Sənin də anan vardır axı... – dedi yalvaran səslə. Kəmal həyətin kənarı, odun yığımı yanından tualet üçün çuxur qazırdı. Anasına qışqıran əsgərin səsini eşidib, buraya gəldi. Əynini toz-torpaq örtmüş, kir-pasın içində idi. – Kamal sənsən? – deyə əsgər soruşdu. – Bəli. – Niyə gizlənirsən? – Yox, gizlənmədim. – O zaman tez ol, mənimlə gedəcəksən! – Yox, onu aparmayın, – birdən yalvarmağa başladı ana. – Mənə baxan, başımın üstündə olan bu oğlumdur axı! – Nə dediyini başa düşürsən? – deyə əsgər Müəzzəm xalaya qışqırdı. – Mənimlə gedəcək. Tez ol, gəl. – Yox! – ana əsgərin yolunu kəsdi. – Uşağımı verməyəcəyəm! Atası müharibədə, qardaşı müharibədə! Hərbiçi fit çaldı, o mindiyi maşından iki zabit düşüb gəldi və Kamalın əllərini qatlayıb, maşına saldı. – Dayanın! – ana ağladı. – Heç olmasa uşağımın paltarlarını verim! – Heç nə lazım deyil! Səsini kəs, yetər! Unutma, hər şey cəbhə üçün! Hər şey bir göz qırpımında baş verdi. Maşın getdi. Müəzzəm xala oğlunu aparanların izində addımlayıb qaldı.  Ana? Müəzzəm xala başını qaldırıb baxdı və qarşısında kiçik oğlunu görüb zəlil oldu. – Ay balam, ay balam?! – deyə Cəmşidi qucaqladı. – Qardaşlarınla ​​indi oynayıb güləndə necə kədərli durursan, balam. Zamana od düşdü. Sən və məni yandırdı, balam. Yandırdı... Qardaşını maşına basıb apardılar. – Ana... – Cəmşid anasının yaşli gözlərinə baxdı. – Dünən Əbdürəhim kişinin oğlunu da belə aparmışlar. Onlar Allahdan qorxmurlar... – Üç oğul dünyaya gətirdim deyə sevinirdim. Mən sizləri müharibə üçün doğmuşam, balam... Müharibə üçün doğmuşam... Atasının və qardaşlarının həsrətindən qəlbi göynəyən Cəmşid, anasına necə təsəlli verəcəyini bilmirdi. O zaman ildırım guruldadı, yağış yağmağa başladı. 3 Müəzzəm xalanın iki gözü qapıdan ayrılmadı. Qapı döyüləndə, “uşaqlarımdan məktub gəlib yada atası ona şad xəbər göndərib”, deyə qaçaraq çıxırdı. Nə vaxtsa, qapıdan yemək axtaran, dərisində qaşınma olan Alapər içəri girirdi. Sonra sahibəsinin ayaqları altına uzanırdı. – Tövbə, tövdə, it doymadığı zaman oldu... Müəzzəm xala öz-özünə mızıldanıb qapıdan çıxdı. Ətrafına baxır. Qonşu həyətdən körpənin səsi, ananın fəryadı eşidildi. – Ağlama, balam, ağlama, bu ağlamanı müharibədəkilər bilirmi? Sağ olsa, bir gün sənin atan pəncərədən işıq kimi evimizə girəcək. O zaman ağlamağı unudacaqsan, balam. Allah qoysa, o günlər gələcək... Müəzzəm xalanın sanki ürəyi patladı. Bu səs, bu fəryad sanki qonşu evdən deyil, bütün anaların ürəyindən gəlirdi. O da ümid edirdi: bir gün ata-uşaqlar içəri girəcək, onların evi yenidən işıqla dolacaq. Əri yenə səhərdən nas çəkib, onlara qışqırmağa başlayır. – Qışqırsa da, nas çəksə də razıydım... – Müəzzəm xala darıxdı. – Oğulları ilə evdə olsa daha yaxşı olardı. Kaş uşaqlarım yanımda olaydı... Küçədən qara paltarlı gənc qadın uşağıyla keçirdi. Kədərli, ümidsiz idi... Yanında olan balaca qızcığaz da məhzun idi. Ana və uşağın üzünü kədər bürümüşdü. – Yazıq Nəsibə... Əri ilə bir il də yaşamadı, Vahidcanı da döyüşə göndərmişdi. Yaxınlarda qara məktub gəldi... Müəzzəm xala kədərləndi. Elə bu vaxt küçənin başından axsaq briqadir göründü. – Səhərdən hamı çapığa çıxsın! Bu da bir cəbhə! Kolxozumuzun bütün oğlanları, kişiləri müharibədə! Onlar Vətən uğrunda canlarını verəndə bizim oturub baxmağa haqqımız yoxdur! Pambıq sərvətimizdir! Onu vaxtında yetişdirib, məhsulu zavodlara göndərməliyik! Siz yetişdirdiyiniz pambıq müharibədəki həyat yoldaşınıza, övladınıza isti paltar olacaq! – Kişi olmadan öl! – Əvvəlcə Müəzzəm xalanın ağlından bu fikir keçdi. Sonra ona yazığı gəldi. – Sağlam olsa o da gedərdi... Bu zaman küçənin o tayından bir oğlan həyət tərəfə qaçdı. Ardınca “Davuççəmi ver!” deyə qardaşı ağlayıb gəlirdi. O zaman Müəzzəm xala indi bahar olduğunu düşünüb təbiətə baxdı. Ağaclar yaşıl, ətraf mavi, amma bu heç kəsi sevindirmədi... Qadın “Uşaqlarımsız baharı neynirəm”, deyirmiş kimi darvazanı bağlayıb, içəri keçdi. Bu 1944-cü ilin baharı idi... Axşam darvaza döyüldü. Qonşular olduğunu düşünərək qapını açan Müəzzəm xala hərbi komissarın astanada dayandığını görüb özünü itirdi. – Cəmşid Fəxriddinov sizin oğlunuzdur? Ana nəfəsini dərirmiş kimi əsgərə baxdı. Rəngi ​​solğun idi. – Cəmşid Fəxriddinov sizin oğlunuzdur? – komissar təkrarladı. – Mənim ərim, üç uşağım müharibədədir! – bu söz necə ağzından çıxdı, özü də bilmədi. – Sovet ordusu qalib gəlməyə başladı. Ancaq müharibədə tam qələbə qazanmaq üçün yenə də adamlar lazımdır! – Sizə deyirəm, ərim müharibədə, uşaqlarım müharibədə! Onlardan nə məktub, nə də bir xəbər var! Onlar sağdır, yoxsa ölü, bilmirəm! – ana ağladı. – Yenə məndən başqa nə istəyirsən! Özüm gedim?! – Güc tətbiq etməyə məcbur etməyin! Hələ getməli olduğum yerim var. Olmasaydı, maşına mindirər, götürərdim. Yaxşısı, oğlunuz səhər saat altıda əyvanda olsun! Gənc komissarın hər bir sözü ananın ürəyinə nəştər kimi ilişirdi. Sözünü dedikdən sonra qayıdıb getdi. Müəzzəm xala qapını bağlayarkən, hönkürərək ağladı. – İndi nə edəcəm? O göz yaşlarını göstərməmək üçün həyətin küncünə, əri basdıran pambıq yığıma tərəfə keçdi... ...Səhəri gün iki nəfər əsgər Müəzzəm xalanın evinə soxuldu. – Oğlunuz haradadır? – dedi ağsaqqal. – Cəmşid Fəxriddinov haradadır?! Onu haraya gizlətdiniz?! – soruşdu o birisi. – Dünən gecə də dedim ki, mənim belə uşağım yoxdur! Hamısı müharibədədir... – deyə ana hönkürtü ilə ağladı. – Yalandır! Sizin iki oğlunuz müharibədədir. Biri isə evdə! – Mənə bax, ərim döyüşə gedib, uşaqlarım sağdır? Əvvəlcə mənə bundan danış! – deyə ana əzgin-əzgin soruşdu. – Sağdır! – Sağdırsa, niyə onlardan nə məktub, nə də bir xəbər var?! – Bunu biz də bilmirik! Mənim də oğlum müharibədədir! – dedi böyüyü. – Bir ildir ki məktub almıram! Ölüdür, diridir, bilmirəm! Amma nə edim? Hər şey cəbhə üçün! Söyləyin, oğlunuz haradadır? – Mənim oğullarım müharibədə! – ana qışqıraraq cavab verdi. – Məndən daha nə istəyirsiniz, ey vicdansızlar! Budur evim, budur həyətim! İnanmırsınız, baxın! – Axtaracağıq! – deyə əmr etdi böyüyü. Onlar evi, mətbəxi, başqa otaqları, hətta odunxanaya da baxdılar. Cəmşid yox idi. Zabitlər ğərəm yığımı yanına gedəndə Müəzzəm xala dözəmədi. – Sizlərə nə deyirəm! – deyə qışqırdı. – Məni yandırmayın! Ərim, üç uşağım kifayətdir! Gedin, gedin! Əksinə, ərim və uşaqlarımdan xəbər verin. – Sən sovet ordusunu aldatmağa çalışma! – deyə ordu rəisi səsini qaldırdı. – Mən oğlanları göndərib, qayıdacağam. O vaxta qədər oğlunu tapmasan, bizdən yaxşılıq gözləmə! Əsgərlər saçları ağarmış, yanmış, çox ağladığından üzü dərddən qırış-qırış olan, yaşı əlliyə çatmamış, kədərlənən Müəzzəm xalaya baxırdılar. Əsgərlər bir daha bu yerə addımlamasalar da, qonşular, bəzən kolxoz rəisi başını bulayıb həyətdə dağınıq, çılğın halda odun yığınının ətrafında gəzən Müəzzəm xalanı görüb geri dönürdülər. Bəzən ona yemək gətirirdilər. Yazıq ana gətirdikləri yeməyə baxmırdı, əlindən alıb, odun yığını tərəf getməyə başlayırdı. Bu başqalarında şübhə yaradırdı: “Yazıq... ağlını itirib...”. Müəzzəm xala dərdkəş və yanan qonşu qadınların müəmmalı baxışları, suallarına cavab verməyi istəmir, bəlkə qulaq asmır, gözləri yaşla üzünü çevirir, darvazaya baxır, sonra hönkürərək odun yığını tərəfə keçirdi... – Ağlını itirib... Əvvəl belə deyildi... – Əri və oğullarından məktub olmadığı üçün bu vəziyyətə düşmüşdür bəlkə? – Bəs, başqalarının da ürəyini qırmayın., – deyə hönkürdü bir qadın. – Xəbər gözləyə-gözləyə, gözlərim deşilib... Bu yazığın əri, üç oğlu da müharibədə... Qonşular da kədərlənərək evlərinə dağıldılar. Sınaq günləri vardı. Radiodan müharibə bitib, sovet ordusu Almaniyanın Brandenburq darvazasına yaxınlaşdığını dedilər, amma yaxınlarını müharibəyə göndərmiş analar və qadınların, gəlinlərin səbri tükənirdi. Yerlərdə həsrət məktubları əvəzinə qara məktublar çoxalır, işıqları sönən evlər, qara donlu analar, qadınlar bürüyürdü... Dörd ildən artıq vaxtdır ki, əri və oğullarından xəbər tutmayan Müəzzəm xala evə girməz, iki gözü darvazada, bəzən qapıda, bəzən təndirin qabağında, bəzən odun yığını yanında ağlayırdı... Nəhayət, gözlənilən gün gəldi: “Sovet ordusu qalib gəldi!” Bütün evlərdə, küçələrdə bayram başladı. Qadınlar bir-birini təbrik edir, alınlarından öpür, sevincdən ağlayır və “İndi gəlirlər...” deyərək həyəcanlanır, şirin xəyallar edirdilər... Müəzzəm xala da odun yığını yanında əvvəlkindən çox gəzirdi. O nədir deyə pıçıldar, amma səsi özündən başqa heç kimə eşidilməzdi. Ətrafda sevinc küləyi əsir, ev sahibləri müharibədən qayıdır, kimsə sağlam, kimsə qolunu, kimsə ayağını itirib, kiminsə beyni yerində deyil... Amma cismani qüsurlar ikinci plandaydı. Belə xoş günlərin birində Müəzzəm xalanın ikinci oğlu Kamal müharibədən qayıtdı. O arıqlamış, çubuq kimi olan, paltar içində canlı bədəni deyil, quru skelet olan anasını görəndə, əvvəlcə tanımadı. – Balam! – dedi Müəzzəm xala və onu qucaqladı. – Sağlamsan, balam? Başına dönüm ay oğul. Başına dönüm... Ana balasının görüşünə doymadan üzündən, gözlərindən öpür, gözlərindən axan yaşlara mane ola bilmirdi. – Atan və qardaşını da görmüsün? – deyə soruşdu. Kəmal baş tərpətdi. – Balam, sağ-salamat gəlmisən, bəlkə bu yaxınlarda atan və qardaşın da gələcək... – Cəmşid harada? – deyə soruşdu döyüşdən eti sərtləşən Kəmal. Ana birdən oyandı. Əvvəlcə ətrafa baxdı, darvazanı bağladı. Sonra “İndi” deyə həyət axırına, odun tərəfə getməyə başladı. – Balam, indi çıxa bilərsən... Ananın bu səsini heç kim eşitmədi. Kəmal təəccüblənib dururdu. Müəzzəm xala odun yığını yanına gedib evin gözündən uzaq bir ucundan iki-üç bağlama odun götürdü. – Cəmşid, balam. Müharibə bitdi, indi çıxa bilərsən. Bax, qardaşın Kəmal da gəlib! O yerdən heç bir səs gəlmirdi. – Balam, artıq qorxma. Müharibə bitdi, sərbəst danışın, çıx indi. Yenə cavab olmadı. Müəzzəm xala sürünərək, yığın arasına girdi. Kəmal anasının bu hərəkətlərini həyrətlə izləyirdi. Bir andan sonra ananın “Bala-a-aam!” deyən qışqırığı eşidildi. Kəmal tələsərək gəldi. Görürsə, odun yığınlarının arasında yer açılan və dərin çuxur qazılıb. Yadına düşdü: bu həmin, döyüşə gedən gün qazılmış və yarımçıq qalmış tualet yeriydi. Birdən Kəmal müharibənin səngərlərini düşündü. Orada əsgərlər canlarını qurtarar, qəfil hücumlar edərdilər. Buradaysa döş qəfəsinə bıçaq vurulan kiçik qardaşı Cəmşid ölü yatırdı. Ana isə oğlunun başını sinəsinə sıxaraq özünü söyürdü... – Sən müharibəyə gedəcəyəm, dedin, mən göndərdmədim. Mən sənə qardaşının qazdığı tualet çuxurunda gizlən demişdim. Deməli müharibəyə getsən yaxşıydı? Səni gizlətmədən mən ölüm. Səni niyə belə gizlətdim? Niyə? Niyə?! Bax, qardaşın Kəmal gəlib, bir gün atan Polat da gələcək. Tələsməsən, bir gün sən də gələrdin, ay balam. Bu nə bədbəxtlik, balam. Ana olmadan mən ölüm, balam... Kəmal nə edəcəyini bilmədən səngər divarlarına baxdı. Gördü ki, bir tərəfdə tualet də var idi. O biri tərəfdəysə çarx oyulmuş və orada gildən düzəldilmiş alman əsgərləri cərgələri vardı... Sinələrində güllələrlə yatırdılar... Gildən hazırlanmış tanklar çatlamış, parçalanmışdı. Hasarın bir küncündə taxta avtomat vardı. Kəmal qeyri-ixtiyari onu əlinə alıb, sanki atmaq istəyirmiş kimi ətrafa baxdı. Sonra gözü divardakı yazıya dikildi: “Cəmşid – dizərtir!” Amma onun üstündən xətt çəkilmişdi. Altında iri hərflərlə “Anam üçün müharibəyə getmədən, burada özümlə döyüşürəm!” deyə yazılmışdı... Kəmal hər şeyi başa düşdü – qardaşı döyüşdə məğlub olmuşdu... Anasına baxdı. Oğlunun başını köksünə qoyub oturmuş Müəzzəm xala göz yaşlarını saxlaya bilməz, özünü söyür, vidalaşır, sinəsinə yumruq vurub ağlayırdı... Xaliyar SƏFƏROV Özbəkcədən tərcümə etdi: Rəhmət Babacan